قوله تعالى: الله لطیف بعباده اى بار بهم رفیق حفى. قال مقاتل: یعنى بالبر و الفاجر، حیث لهم یهلکهم جوعا بمعاصیهم. یدل علیه قوله: یرْزق منْ یشاء، فکل من رزقه الله من مومن و کافر و ذى روح، فهو ممن یشاء الله ان یرزقه و قال الصادق (ع): اللطف فى الرزق انه جعل رزقهم من الطیبات، و رزقهم من حیث لا یعلمون، و لم یدفعه الیهم بمرة بل یرزق کل عبد منهم، قدر ما یصلحه و یصلح له.
و قیل لطفه بهم ان لا یعاجلهم بالعقوبة کى یتوبوا. و قیل اللطیف الذى یعلم دقائق المصالح و غوامضها ثم یسلک فى ایصالها الى المستصلح سبیل الرفق، دون العنف. فاذا اجتمع الرفق فى الفعل، و اللطف فى العلم، تم معنى اللطف و لا یتصور کمال ذلک فى العلم و الفعل الا لله وحده، یرْزق منْ یشاء، کما یشاء، من شاء موسعا و من شاء مقترا و من شاء حلالا و من شاء حراما و من شاء فى خفض و دعة و من شاء فى کد و عناء و من شاء بحساب و من شاء بغیر حساب، و هو الْقوی، بتعذیب الکفار یوم بدر، الْعزیز فى الانتقام منهم.
منْ کان یرید حرْث الْآخرة، اى ثواب الآخرة بعمله، نزدْ له فی حرْثه، فنعطیه بالواحد عشرا و مائة و اضعافا، و قیل: نزدْ له فی حرْثه، اى: نجمع له الدنیا و الآخرة، و منْ کان یرید حرْث الدنْیا نوْته منْها، ما قسمناه و من هاهنا للتبعیض، و ما له فی الْآخرة، اى: فى خیر الآخرة، منْ نصیب لانه کذب بها.
قال قتاده: نوته بقدر ما قسم له کما قال: عجلْنا له فیها ما نشاء لمنْ نرید، و قیل: ندفع عنه من آفات الدنیا، و ما له فی الْآخرة منْ نصیب.
این آیت در شأن قومى فرو آمد که با رسول خدا بودند در غزاها و با اعداء دین جنگ کردند، قومى را غرض، ثواب آخرت بود و رضاء حق، رب العالمین ایشان را وعده دیدار و رضاء خود داد در آخرت، و در دنیا ایشان را مال و غنیمت داد فضل آنان، ثواب آخرت. باز قومى منافقان بودند که غرض ایشان در آن حربها مال غنیمت بود نه ثواب آخرت، رب العزه ایشان را از آن مال غنیمت محروم نکرد، لکن از ثواب آخرت محروم ماندند، اینست که مصطفى (ص) فرمود: بشر هذه الامة بالثناء و الرفعة و النصر و التمکین فى الارض، فمن عمل منهم عمل الآخرة للدنیا لم یکن له فى الآخرة نصیب.
و گفتهاند که بر سلیمان پیغامبر مال و ملک و علم عرضه کردند که از این سه یکى اختیار کن، سلیمان علم اختیار کرد، مال و ملک فرافزودند او را.
أمْ لهمْ شرکاء شرعوا لهمْ من الدین ما لمْ یأْذنْ به الله، هم قریش و کفرة العرب من خزاعه و غیرهم بحروا البحیره و سیبوا السوائب و و صلوا الوصیلة و حموا الحامى و ذبحوا للطواغیت و جعلوا لله مما ذرأ من الحرث و الانعام نصیبا و نسئوا النسیء و بدلوا دین ابراهیم و تأویل الآیة: الهم شرکاء فیما شرع الله من الدین یشرعون معه غیر شرعه. ما لمْ یأْذنْ به الله، اى لم یأمر به الله. و لوْ لا کلمة الْفصْل، اى لو لا ان الله حکم فى کلمة الفصل بین الخلق بتأخیر العذاب عنهم الى یوم القیمة حیث قال: بل الساعة موْعدهمْ، لقضی بیْنهمْ، لفرغ من عذاب الذین یکذبونک فى الدنیا، إن الظالمین لهمْ عذاب ألیم فى الآخرة.
ترى الظالمین، المشرکین یوم القیمة، مشْفقین، اى: وجلین مما کسبوا و هو واقع بهمْ، اى: جزاء کسبهم واقع بهم لا محیص لهم عنه. و الذین آمنوا و عملوا الصالحات فی روْضات الْجنات، الروضات و الروض جمع الروضة، و الریاض جمع الروض جمع الجمع، و هى الاماکن المعشبة المونقة ذات الریاحین و الزهر، لهمْ ما یشاون عنْد ربهمْ، اى: لهم ما یتمنون و یشتهون فى الجنة، ذلک اى اعطاء هذه الاشیاء، هو الْفضْل الْکبیر. النعیم الدائم على القلیل من العمل.
ذلک اى: «الفضل الکبیر» هو، الذی یبشر الله عباده الذین آمنوا و عملوا الصالحات، اى هو لهم خاصة فانهم اهله. قرأ ابو عمرو و ابن کثیر یبشر بفتح الیاء و ضم الشین مخففا، و التخفیف و التشدید فى المعنى واحد. قلْ لا أسْئلکمْ علیْه أجْرا إلا الْمودة فی الْقرْبى، ابن عباس گفت: این آیه بمدینه فرو آمد، و سبب نزول آن بود که، چون رسول خدا (ص) هجرت کرد بمدینه، انصار آمدند و گفتند: انک ابن اختنا و قد هدانا الله على یدیک و تنوبک نوائب و حقوق و لیس لک عندها سعة، فرأینا ان نجمع لک من اموالنا شطرا فنأتیک به و تستعین على ما ینوبک.
انصار گفتند یا رسول الله تو خواهرزاده مایى و رب العالمین بوسیلت رسالت و نبوت تو، ما را هدایت داد و بمکان تو ما باسلام گرامى و عزیز گشتیم و حق تو بر ما واجب گشت و دانیم که ترا دستگاهى نیست و مالى ندارى که حقها بدان بگذارى و آفتها بدان دفع کنى. اگر صواب بینى، تا ما شطرى از مال خویش جدا کنیم و بر تو آریم و بعضى شغلهاى تو کفایت کنیم.
رب العالمین در شأن و جواب ایشان، این آیت فرستاد: قلْ لا أسْئلکمْ علیْه أجْرا، بگو اى محمد نمىخواهم از شما بر این پیغام رسانیدن هیچ مزدى و لم یسئل نبى على البلاغ اجرا قط، و هرگز هیچ پیغامبر بر تبلیغ رسالت هیچ مزد، نخواست، همانست که آنجا گفت: قلْ ما أسْئلکمْ علیْه منْ أجْر و ما أنا من الْمتکلفین.
و در سورة الشعراء حکایت از جماعتى پیغامبران کرد که گفتند: و ما أسْئلکمْ علیْه منْ أجْر إنْ أجْری إلا على رب الْعالمین. آن گه گفت إلا الْمودة فی الْقرْبى. این استثناء منقطع است و متصل نیست و مودت از سخن اول مستثنى نیست و معنى آنست که لا أسْئلکمْ علیْه أجْرا لکن ودونى فى القربى.
اکنون معنى این سخن بر سه وجه گفتهاند: یکى آنست که: آمرکم ان تودوا اقاربى و اهل بیتى، مزد نمیخواهم، لکن شما را میفرمایم که خویشان مرا و اهل بیت مرا دوست دارید. ابن عباس گفت: آن روز که این آیت فرو آمد گفتند یا رسول الله من قرابتک هولاء الذین وجبت علینا مودتهم. قال على (ع) و فاطمه و ابناهما و فیهم نزل: إنما یرید الله لیذْهب عنْکم الرجْس أهْل الْبیْت.
و عن على ابن ابى طالب قال: شکوت الى رسول الله (ص) حسد الناس لى، فقال اما ترضى ان تکون رابع اربعة اول من یدخل الجنة انا و انت و الحسن و الحسین (ع) و ازواجنا عن ایماننا و شمائلنا و ذریتنا خلف ازواجنا و شیعتنا من ورائنا.
و عن زید بن ارقم عن النبى قال: انى تارک فیکم الثقلین کتاب الله و اهل بیتى، اذکرکم الله فى اهل بیتى قیل لزید بن ارقم من اهل بیته، قال: هم آل على و آل عقیل و آل جعفر و آل عباس و قال رسول الله لعباس بن عبد المطلب: و الذى بعثنى بالحق لا یومنون، حتى یحبوکم لى و قیل هم الذین تحرم علیهم الصدقة من اقاربه و یقسم فیهم الخمس و هم بنو هاشم و بنو المطلب الذین لم یفترقوا فى جاهلیة و لا فى اسلام.
وجه دوم در معنى آیت، قول حسن بصرى است: اى لا أسْئلکمْ علیْه أجْرا، لکن آمرکم بموده التقرب الى الله عز و جل و التودد الیه بالطاعة و العمل الصالح، مزد نمىخواهم لکن میفرمایم شما را بدوست داشتن هر کس که نزدیکى جوید بالله، بطاعت و عمل نیکو، و بر وفق این قول، هر کس که الله را فرمان بردار است و تقرب را بوى نیکوکار است، واجب است بر تو که او را دوست دارى و مودت وى فریضه دانى.
حسن بصرى از اینجا گفت: من تقرب الى الله بطاعته، وجبت علیک مودته.
وجه سوم قول ضحاک و مجاهد و سدى و جماعتى مفسران. گفتند: این آیت بمکه فرو آمد و این خطاب با مشرکان قریش است و با کفار عرب که ایشان با یکدیگر میگفتند: أ ترون محمدا (ص) یسئل على ما یتعاطاه اجرا؟ گویى این محمد باین کار که پیش گرفته، هیچ مزدى میخواهد؟ بجواب ایشان این آیت آمد که: لا أسْئلکمْ علیْه أجْرا، لکن، آمرکم ان تودونى لاجل قرابتى و ان لم تصدقونى برسالتى فلا توذونى.
و روى انه قال صلى الله علیه و آله و سلم: یا قوم اذا ابیتم ان تتابعونى فاحفظوا قرابتى فیکم و لا توذونى فانکم قومى و احق بان تصلوا رحمى.
مزد نمىخواهم، لکن شما را مىفرمایم که اگر مرا برسالت استوار نمىدارید و دعوت مرا اجابت نمیکنید، بارى بحکم قرابت که میان من و شماست مرا مرنجانید و مرا دوست دارید و رحم پیوندید.
قال ابن عباس: لم یکن بطن من بطون قریش الا کان للنبى (ص) فیهم قرابة و قیل العرب کلا ولدته و قال بعض المفسرین: کان المشرکون، یوذون رسول الله (ص) فانزل الله هذه الآیة، فامرهم فیها بمودة رسول الله (ص) و صلة رحمه، فلما هاجر الى المدینه و آواه الانصار و نصروه احب الله عز و جل ان یلحقه باخوانه من الانبیاء علیهم السلام، حیث قالوا: و ما أسْئلکمْ علیْه منْ أجْر، إنْ أجْری إلا على رب الْعالمین. فانزل الله: قلْ ما أسْئلکمْ علیْه منْ أجْر و ما أنا من الْمتکلفین.
فصارت منسوخة بهذه الایة و هذا القول غیر مرضى لان مودة النبى (ص) و کف الاذى عنه، و مودة اقاربه، و التقرب الى الله بالطاعة و العمل الصالح من فرائض الدین، فلا یجوز نسخ شىء منها و المعنى الصحیح فى الآیة ما ذکرناه من اقاویل السلف، و الله اعلم.
و منْ یقْترفْ حسنة نزدْ له فیها حسْنا، الاقتراف الاکتساب، و الاعتمال اى: من یکتسب طاعة، نزدْ له فیها، من الثواب حسْنا، بالتضعیف. و قیل معناه، یثبت على القلیل من الطاعة الکثیر من الثواب، إن الله غفور، لمن اذنب شکور لمن اطاع. و قیل غفور، لذنوب آل رسول الله شکور لحسناتهم.
أمْ یقولون، اى: بل یقولون یعنى کفار مکه، افْترى على الله کذبا. فإنْ یشإ الله یخْتمْ على قلْبک، قال مجاهد: یربط على قلبک بالصبر على اذاهم، فلا یدخل قلبک حزن و لا ضیق. معنى آنست که کفار مکه میگویند که، تو بر الله دروغ میسازى، و این قرآن از بر خود مىنهى و گر الله خواهد دل تو بربطه صبر ببندد، تا بر اذاى ایشان صبر کنى و بر آنچه ایشان میگویند، در دل تو تنگى و اندوهى نیاید.
آن گه بر سبیل ابتدا گفت: و یمْح الله الْباطل، اى: ان ما یقولونه باطل یمحه الله آنچه ایشان میگویند باطل است و الله آن را محو کند. و یحق الْحق بکلماته، اى: یظهر الحق و یثبته بما انزل من کتابه، و ینصر دینه بوعده. و قیل: فإنْ یشإ الله یخْتمْ على قلْبک و یمْح الله الْباطل، تم الکلام هاهنا و هذا کالوعید للرسول (ص) و المراد به جواب الذین قالوا: افْترى على الله کذبا فخرج الجواب مخرج الاستغناء، و المعنى: فان یشأ الله یمسک ما اوحى الیک و یمح بنفسه الکفر من قلوب العابد بلا واسطة و لا سفارة، این سخن هر چند که ظاهر آن وعید رسول (ص) مىنماید اما جواب مشرکان است که میگفتند: افْترى على الله کذبا و در این جواب بىنیازى خود جل جلاله پیدا میکنند یعنى که ما را حاجت بواسطه و سفارت نیست. اگر خواهیم مهر بر دل تو نهیم و قرآن که بتو دادیم از دل تو ببریم، تا فراموش کنى و بخودى خود، باطل و کفر از دلها بستریم، یعنى شما که کافراناید چرا مىگویید که محمد (ص) بر الله دروغ میسازد؟، وى دروغ بر ما نمىسازد که اگر سازد با وى این کنیم که گفتیم.
قوله: و یمْح حذف الواو منه لا للجزم و انما کتب فى المصحف على اللفظ کما کتب قوله: سندْع الزبانیة. و یدْع الْإنْسان محذوف الواو ثم قال: إنه علیم بذات الصدور. اى: بضمائر القلوب، فلو علم من قلبه انه هم بالافتراء لعاجله بالعقوبة، فکیف اذا نطق به و صرح.
و هو الذی یقْبل التوْبة عنْ عباده، اذا تابوا، لانه ان لم یقبل کان اغراء بالمعاصى، و یعْفوا عن السیئات، اى: تجاوز عما کان منهم قبل التوبة من القبائح، و یعْلم ما تفْعلون. تأویله یعفو عنها و هو یعلم انهم یعودون الیها، فلا یمنعه.
علمه من عفوه و لا یرجع بعد عودهم الى السیئات عن عفوه نظیره. قوله عز و جل: و هو الذی یتوفاکمْ باللیْل و یعْلم ما جرحْتمْ بالنهار ثم یبْعثکمْ فیه. التأویل: یبعثکم حتى تخوضوا فى مثل ما جرحتم بالنهار، فلا یمنعه علمه عن کلامکم. و قیل یعلم ما یفعلون اى: یعلم اعتقادهم، فلا یقبل الا التوبة النصوح، و التوبة النصوح ما روى جابر قال: دخل اعرابى على رسول الله و قال اللهم انى استغفرک و اتوب الیک سریعا و کبر، فلما فرغ عن صلاته، قال له یا هذا ان سرعة اللسان بالاستغفار توبة الکذابین و توبتک تحتاج الى توبة. قال: و ما التوبة، قال: اسم یقع على ستة معان، على الماضى، من الذنوب: الندامة و لتضییع الفرائض: الاعادة و رد المظالم و ازاقة النفس فى الطاعة کما ربیتها فى المعصیة و اذاقة النفس مرارة الطاعة کما اذقتها حلاوة المعصیة و البکاء بدل کل ضحک ضحکته.
و قیل حقیقة التوبة ترک المعاصى نیة و فعلا و الاقبال على الطاعة نیة و فعلا.
و عن انس بن مالک قال قال رسول الله: الله اشد فرحا بتوبة عبده حین یتوب الیه من احدکم کان راحلته بارض فلاة فانفلتت و علیها طعامه و شرابه فایس منها، فاتى شجرة فاضطجع فى ظلها قد یئس من راحلته فبینما هو کذلک اذ بها قائمة عنده فأخذ بخطامها، ثم قال من شدة الفرح: انت عبدى و انا ربک اخطا من شدة الفرح. و فى روایة ابى هریره: الله افرح بتوبة عبده من العقیم الوالد و من الظمآن الوارد فمن تاب الى الله توبة نصوحا، انسى الله حفظته و بقاع الارض خطایاه و ذنوبه. قرأ حمزة و الکسائى و حفص، و یعْلم ما تفْعلون. بالتاء، و هو خطاب للمشرکین، و الباقون بالیاى لانه بین خبرین عن قوم فقال قبله عن عباده و بعده. و یزیدهمْ منْ فضْله.
و یسْتجیب الذین آمنوا، اى: یجیب الله الذین آمنوا، و عملوا الصالحات، اذا دعوه کقوله: ادْعونی أسْتجبْ لکمْ، أجیب دعْوة الداع إذا دعان. و قال ابن عباس: معناه یثیب الذین آمنوا و عملوا الصالحات على اعمالهم، و یزیدهمْ منْ فضْله، سوى ثواب اعمالهم تفضلا منه. و فى روایة ابى صالح عن ابن عباس قال: و یسْتجیب الذین آمنوا، اى. یشفعهم فى اخوانهم، و یزیدهمْ منْ فضْله، یشفعهم فى اخوان اخوانهم.
و فى الخبر عن رسول الله (ص): و یزیدهمْ منْ فضْله، الشفاعة لمن وجبت له النار، و قیل الذین آمنوا فى موضع الرفع و هو استجابة العبید لربهم کقوله: فلْیسْتجیبوا لی، و یزیدهمْ منْ فضْله، اى یزید الله لهم الهدى من فضله، کقوله: یزید الله الذین اهْتدوْا هدى. و الْکافرون لهمْ عذاب شدید.
فى الآخرة. معنى هر دو آیه آنست که: الله تعالى توبه بندگان بپذیرد، هر گه که باخلاص و صدق بوى باز گردند و توبه ایشان نصوح باشد و گناهان گذشته ایشان همه بیامرزد، هر چند که میداند که ایشان پس از توبه گناه کنند، توبه ایشان رد نکند و از عفو خود فراپس نیاید و خواندن ایشان مر او را جل جلاله، اجابت کند، و کردار نیک ایشان را ثواب دهد، و بفضل خود، زیادتى بر سر نهد، این کرامت و نواخت الله است مومنانرا هم در دنیا و هم در آخرت، و کافران را عذاب سخت است در دنیا و در آخرت.
و لوْ بسط الله الرزْق لعباده لبغوْا فی الْأرْض، اى لو جعلهم الله اغنیاء لطغوا و بغوا بعضهم على بعض. قال ابن عباس: بغیهم طلبهم منزلة بعد منزلة و مرکبا بعد مرکب و ملبسا بعد ملبس و قیل معناه: لتراموا الى افساد الارض بان لا یحتاج بعضهم الى بعض فلا یتعاونوا قال شقیق بن ابراهیم: معنى الآیة لو رزق الله العباد من غیر کسب و تفرغوا عن المعاش و الکسب لطغوا و بغوا و سعوا فى الارض فسادا، و لکن شغلهم بالکسب و المعاش رحمة منه و امتنانا، و لکنْ ینزل بقدر ما یشاء، یوصل الرزق الى من یشاء کما یشاء بالقدر الذى یعلم مصلحته فیه.
گفتهاند: این آیه در شأن قومى از عرب فرو آمد که بوقت خصب و فراخى نعمت، با محاربت و معادات یکدیگر میپرداختند و مال یکدیگر بغارت میبردند و در زمین تباه کارى میکردند و بوقت قحط و جدوبت با انتجاع و تجارت و طلب رزق میپرداختند.
و فى ذلک یقول الشاعر:
قوم اذا نبت الربیع بارضهم
نبتت عداوتهم مع البقل
خباب ارت گفت: این آیه در شأن ما فرو آمد، جمع اصحاب صفه، که بر اموال بنى قریظه و نضیر و بنى قینقاع ما را نظر آمد، آن مواشى ایشان دیدیم فراوان و عروض تجارت و نعمت بىکران، آرزوى آن در دل ما تحرک کرد و رب العالمین باین آیه ما را از سر آن تمنى فرا داشت و سکینه قناعت بدل ما فرو آورد.
مصطفى (ص) گفت: اخوف ما اخاف على امتى زهرة الدنیا و کثرتها.
و قال بعض الحکماء: ان من العصمة ان لا تجد. و قال مقاتل: ینزل بقدر ما یشاء فیجعل واحدا فقیرا و آخر غنیا. إنه بعباده خبیر بصیر.
روى انس بن مالک عن النبى (ص) عن جبرئیل عن الله عز و جل انه قال: «من اهان لى ولیا فقد بارزنى بالمحاربة. و انى لاسرع شىء الى نصرة اولیائى انى لا غضب لهم کما یغضب اللیث الحرد و ما تقرب الى عبدى المومن بمثل اداء ما افترضت علیه، و ما زال عبدى المومن یتقرب الى بالنوافل حتى احبه، فاذا احببته، کنت له سمعا و بصرا و یدا و مویدا. ان دعانى اجبته و ان سألنى اعطیته و ما ترددت فى شىء انا فاعله ترددى، فى قبض روح عبدى المومن، یکره الموت و اکره مسائته و لا بدله منه و ان من عبادى المومنین لمن یسألنى الباب من العبادة، فاکفه عنه ان لا یدخله عجب فیفسده ذلک. و ان من عبادى المومنین لمن لا یصلح ایمانه الا الغنى و لو افقرته لا فسده ذلک. و ان من عبادى المومنین لمن لا یصلح ایمانه الا الفقر و لو اغنیته لافسده ذلک.
و ان من عبادى المومنین لمن لا یصلح ایمانه الا الصحة، و لو اسقمته لافسده ذلک.
و ان من عبادى المومنین لمن لا یصلح ایمانه الا السقم و لو اصلحته لافسده ذلک.
انى ادبر امر عبادى بعلمى بقلوبهم. «انى بعبادى خبیر بصیر».
و هو الذی ینزل الْغیْث منْ بعْد ما قنطوا، الغیث المطر، سمى غیثا لانه غیاث الخلق به بقائهم و علیه نمائهم. و قیل الغیث من المطر ما یکون نافعا، و یکون فى وقته لان المطر قد یکون مضرا، و قد یکون فى غیر وقته، منْ بعْد ما قنطوا، یئسوا منه لتأخر نزوله و الغیث بعد الیأس ادعى لهم الى الشکر، و ینْشر رحْمته نعمته و خصبه و قیل مطره فیعم السهل و الجبل و العامر و الغامر. و نشرها، عمومها، جمیع الخلیقة. و هو الْولی، اى: ولى المومنین بانزال الغیث، الْحمید. الذى لا یفاه به الا مدحا و لا یذکر الا حمدا.
قال مقاتل: حبس الله المطر عن اهل مکة سبع سنین، حتى قنطوا، ثم انزل الله المطر فذکرهم نعمته، قوله: و منْ آیاته، اى من علامات قدرته، خلْق السماوات و الْأرْض، مع عظمهما و کثرة اجزائهما، و ما بث اى: خلق و فرق فیهما منْ دابة، اى: ذى روح الانس و الجن و الملائکة و سایر الحیوان، و هو على جمْعهمْ، اى: على احیائهم بعد الموت، إذا یشاء قدیر. کامل القدرة.
و ما أصابکمْ منْ مصیبة، اى غم و الم و مکروه، فبما کسبتْ أیْدیکمْ، یعنى فهو عقوبة للمعاصى التی اکتسبتموها، کقوله: قلْ هو منْ عنْد أنْفسکمْ، و ما أصابک منْ سیئة فمنْ نفْسک بما کسبتْ أیْدی الناس قرأ اهل المدینة و الشام، بما کسبت بغیر فاء و کذلک هو فى مصاحفهم فیکون ما فى اول الایة بمعنى الذى اصابکم بما کسبت بغیر فاء و کذلک هو فى مصاحفهم فیکون ما فى اول الایة بمعنى الذى اصابکم بما کسبت ایدیکم، و هو مع الفاء احسن و اشهر فى اللغة کما هو فى مصاحف اهل العراق لانه شرط و جوابه، و یعْفوا عنْ کثیر. من الذنوب، فلا یعاقب علیه. و قیل: یعْفوا عنْ کثیر.
من الناس فلا یعاجلهم بالعقوبة اما عطفا و رحمة و اما زیادة فى العذاب و استدراجا.
قال الحسن: ما أصابکمْ منْ مصیبة فبما کسبتْ أیْدیکمْ، اراد به اقامة الحدود على المعاصى، و یعْفوا عنْ کثیر. فلم یجعل له حدا.
و قال الضحاک: ما تعلم رجل القرآن ثم نسیه الا بذنب، ثم قرأ: و ما أصابکمْ منْ مصیبة فبما کسبتْ أیْدیکمْ، اى مصیبة اعظم من نسیان القرآن.
و قال الحسن: لما نزلت هذه الایة، قال رسول الله (ص): «و الذى نفسى بیده ما من خدش عود و لا عثرة قدم و لا اختلاج عرق الا بذنب و ما یعفو الله عنه اکثر.
و قال على بن ابى طالب (ع): الا اخبرکم بافضل آیة فى کتاب الله حدثنا بها رسول الله (ص)، ما أصابکمْ منْ مصیبة فبما کسبتْ أیْدیکمْ و یعْفوا عنْ کثیر. قال و سافسرها لک یا على ما أصابکمْ، من مرض او عقوبة او بلاء فى الدنیا، فبما کسبتْ أیْدیکمْ، و الله عز و جل اکرم من ان یثنى علیهم العقوبة فى الآخرة، و ما عفا الله عنه فى الدنیا، فالله احلم من ان یعود بعد عفوه. و قال عکرمة: ما من نکبة اصابت عبدا فما فوقها الا بذنب لم یکن الله لیغفر له الا بها او درجة لم یکن الله لیبلغه الا بها.
و عن انس بن مالک عن رسول الله (ص) قال: اذا اراد الله بعبده الخیر عجل له العقوبة فى الدنیا و اذا اراد بعبده الشر، امسک علیه بذنبه حتى یوافى به یوم القیمة.
و ما أنْتمْ بمعْجزین فی الْأرْض، اى: و ما انتم بفائتین هربا فى الارض، قال اهل اللغة اعجزته اى صیرته عاجزا و عجزته فته و سبقته، یعنى اذا اراد الله العقوبة بکم فلا تفوتونه حیثما کنتم و لا تسبقونه، و ما لکمْ منْ دون الله منْ ولی، یحفظکم، و لا نصیر. یدفع عنکم العذاب اذا حل بکم.
و منْ آیاته الْجوار، یعنى السفن واحدتها جاریة و هى السائرة، فی الْبحْر کالْأعْلام، یعنى کالجبال فى العظم.
إنْ یشأْ یسْکن الریح التی تجریها، فیظْللْن رواکد على ظهْره، یعنى فیبقین واقفة على ظهر البحر، تقول رکد الماء اذا وقف، إن فی ذلک لآیات لکل صبار شکور. یعنى لکل مومن لان صفة المومن: الصبر فى الشدة و الشکر فى الرخاء.
و فى الخبر: الایمان نصفان، نصف صبر، و نصف شکر.
أوْ یوبقْهن بما کسبوا یهلک کثیرا من السفن و من فیها بذنوبهم أوبقته ذنوبه أی: اهلکته، و یعْف عنْ کثیر. فینجیهم، و قیل: یعف عن کثیر. من ذنوبهم فلا یعاقب علیها و یعْلم الذین یجادلون، قرأ اهل الکوفة و الشام و یعلم برفع المیم استأنف به الکلام کقوله فى سورة التوبة: و یتوب الله على منْ یشاء، و قرأ الآخرون و یعلم بالنصب على الصرف کقوله: و یعْلم الصابرین. اى: صرف من حال الجزم الى النصب استخفافا و کراهیة لتوالى الجزم و کقول الشاعر:
لا تنه عن خلق و تأتى مثله
عار علیک اذا فعلت عظیم
و معنى الآیة، انما نفعل ذلک من العفو و الاهلاک و یعْلم الذین یجادلون انبیاءنا «فى»، رد آیاتنا، ان لیس، لهمْ منْ، عذاب الله محیص.
مهرب و انه لیس بمنج من ذلک غیر الله عز و جل.